درباره از خونِ جوانان وطن بیشتر بدانیم - وبلاگ دیدگاه

به گزارش وبلاگ دیدگاه، سعید پورعظیمی درباره معروفیت تصنیف از خونِ جوانان وطن می گوید: کلماتِ عارف از درون و دیدگانِ مردم جوشیده، صدق عاطفی دارد، از تجربۀ زیستیِ مردمان برآمده و در ساختاری هنری به دامان خودشان برگشته؛ به همین علت ورد زبانشان شده، شعر به آن ها باورانده که آن خون ها هدر نرفته.

به گزارش وبلاگ دیدگاه، شاعران روحیات حساسی دارند و در پی هر حادثه ای به کلمات و شعر پناه می برند، تاریخ و حوادث رفته بر آن را در قالب کلمات بازفراوری می نمایند و به نسل های بعد می رسانند. کسانی متن های پردوام تری فراوری می نمایند و نوشته های برخی دیگر حتی در زمان خودشان هم خواننده ندارد و فراموش شده است. آفریدن متن ماندگاری که بر زبان پیر و جوان، باسواد و بی سواد و خاص و عام جاری باشد و مردم همچنان آن را با خود زمزمه نمایند، مصداق هر سخن کز دل برآید لاجرم بر دل نشیند است.

سعید پورعظیمی که برای تصحیح دیوان عارف قزوینی برگزیده جایزه استاد فتح الله مجتبایی شده بود، در گفت وگو با وبلاگ دیدگاه درباره زمینه اجتماعی سرایش این تصنیف، معروفیتش و استفاده بهار از بند برگردان این تصنیف در یکی از سروده هایش سخن می گوید.

مشروح این گفت وگو در پی می آید:

زمینه سرایش تصنیف جوانان وطن چه بود؟

تصنیف از خونِ جوانان وطن عارف قزوینی که در دوران مشروطه سروده شده و بیش از یک قرن از زمان سرودن آن می گذرد، یکی از مشهورترین و ماندگارترین تصنیف های این شاعر و تصنیف ساز است. زمینۀ سرایش این تصنیف چه بوده؟

بهتر است بگوییم چه ها بوده. تصنیف در حدود سال 1290 شمسی در دوره دوم مجلس شورای ملی به یاد حیدرخان عمواوغلی گفته شده. یک تاریخ خونین زمینه این دست شعرهاست. من تیتروار حوادث مهم را می گویم، شما ببینید چه خون ریزی ها و جنایت ها و وحشی گری ها و فجایعی در این حوادث روی داده: تیر 1288 نیروهای مشروطه خواه به تهران رفتند و قوای دولتی و قزاق را شکست دادند و تهران فتح شد. مجلس عالی فوق العاده محمدعلی شاه را خلع کرد و احمدشاه را به جای او گذاشت. اوایل مهرماه هم محمدعلی شاه فرار کرد به روسیه. سال بعد هم ستارخان و باقرخان وارد تهران شدند. مملکت در آتش انقلاب و رویدادهای ناگزیر بعد از آن می سوخت. اردیبهشت سال 1290 سالارالدوله برای تصرف پادشاهی رفت به سنندج. تیرماه محمدعلی میرزا برای پس گرفتن تاج و تختش همراه برادرش شعاع السلطنه به ایران برگشت. سالارالدوله به ملایر و اراک رفت و درگیری هایی رخ داد. بعد محمدعلی میرزا مغلوب شد و به گموش تپه فرار کرد. روس ها که مخالف حضور شوستر در ایران بودند روابط دیپلماتیکشان با ایران را قطع کردند و با اولتیماتومی چهل و هشت ساعته اعلان جنگ کردند، سپس شمال ایران را گرفتند، بعد به قزوین و تبریز رفتند و کشتار کردند. آخر پاییز دوباره سالارالدوله به کرمانشاه حمله کرد، مجلس منحل شد، تبریز زیر پای قزاق ها اشغال شد، مردم را کشتند و ثقة الاسلام و گروهی از مجاهدان تبریز را دار زدند. وقتی عارف می گوید از خونِ جوانان وطن لاله دمیده یک چنین تاریخی پشت اوست، آینه یک دوران بسیار مهم است، خشم و شعف تواَمان است. به نظر من دوره مشروطه مهم ترین دوره تاریخ ایران است؛ از این نظر که گسل ایجاد نموده. با هیچ دوره ای پیش از خود قابل مقایسه نیست، ارکان سنتی حکومت که قرن ها بر یک روال بوده در هم پاشیده، شاه دیگر سایه خدا (ظل الله) نیست، مردم حق ابراز عقیده دارند، قانون می خواهند، مجلس می خواهند، عدالت می جویند نه کَرَم، و خیلی فرق است میان عدالت خواهی و کَرَم جویی. کلماتِ عارف از درون و دیدگانِ همین مردم جوشیده، صدق عاطفی دارد، از تجربه زیستیِ مردمان برآمده و در ساختاری هنری به دامان خودشان برگشته؛ به همین علت ورد زبانشان شده، شعر به آن ها باورانده که آن خون ها هدر نرفته. عارف از زمانه خود جا نمانده بود، پیشتاز بود، برخی پیش بینی هایش که الان قصد ندارم به آنها بپردازم به طرز اعجاب آوری محقق شده.

چرا یک بند تصنیف عارف مشهور شد؟

این تصنیف بندهای دیگری هم دارد که چندان برای مخاطبان عام آشنا نیست و می توان گفت بیشتر چند بند اول این تصنیف معروفیت دارد.

بله، همین طور است. حتی بند اول معروفیت بند دوم را ندارد. این تصنیف شش بند است با این شروع:

هنگامِ می و فصلِ گل و گشت و چمن شد

دربارِ بهاری تهی از زاغ و زغن شد

از ابرِ کرم خطۀ ری رشکِ خُتن شد

دلتنگ چو من مرغِ قفس بهرِ وطن شد

و بعد با برگردانِ زیبای

چه کج رفتاری ای چرخ، چه بدکرداری ای چرخ، سرِ کین داری ای چرخ

نه دین داری نه آیین داری (نه آیین داری) ای چرخ

ادامه می یابد. کج رفتاریِ چرخِ بی دین و آیین فکرِ خواننده را آماده شنیدن مصداقی از بدکرداریِ چرخ می نماید و این مصداق در بند دوم بیان می گردد:

از خونِ جوانانِ وطن لاله دمیده

از ماتمِ سروِ قدشان سرو خمیده

در سایۀ گل بلبل از این غصّه خزیده

گل نیز چو من در غمشان جامه دریده

بند اول مثل تشبیب قصاید است. مقدمه چینی است. انگار می خواهد کم کم مخاطب را به خود فراخوانَد تا نوبت به حرف اصلی برسد. در بند اول می گوید بهار آمده و موسم تفرّج است و تهران (خطۀ ری) رشک دنیا شده؛ چون آزاد شده؛ اما ای کاش جوانانی که برای این فتح بزرگ پیکار کردند در میان ما بودند...

و بعد می گوید: خوابند وکیلان و خرابند وزیران / بردند به یغما همه سیم و زرِ ایران... و تا انتهای تصنیف کمتر شناخته شده است، چرا؟

چون از شدت عواطف و بار غنایی شعر کاسته شده، دردِ شعر در همان دو بند اول است و ناگهان وارد مصداق های محدود سیاسیِ آن روز شده ایم. شعر با تصویری زنده از چشم اندازی پیروزمندانه و مناسب شادخواری شروع شده و با برگردانِ اثرگذارِ چه کج رفتاری... و بند دوم ضربه نهایی خود را زده و تمام. در بندهای دیگر مردم و مبارزان را به ادامه پیکار با خائنین داخلی و بیگانگان تهییج می نماید: اندر جلوِ تیرِ عدو سینه سپر کن این سطرها قدرتِ بند اول و دوم را ندارند. البته وقتی عارف این ها را بر صحنه می خوانده یا مردم این تصنیف را در روزنامه ها و اعلان ها و بروشورها می خواندند خونشان به جوش می آمده. خواندنِ پرشور در کنسرت، قوّت این سطرهای برانگیزاننده را چندبرابر می نموده؛ اما طی سال ها، بند اول و دوم در خاطرها ماندگار شده.

در حسرت گذشته و دل نگران آینده

دو بندِ اولِ تصنیف غم و اندوهی بر دل آدم می گذارد و خیلی اثرگذارند.

این حرف شما کاملاً صحیح است؛ چون حُزن با تار و پود ما ایرانیان تنیده شده، روانِ قومی ما در غم غوطه ور شده. شادی پس از عصر سامانی و پس از حمله مغول از میان ما رخت کشید. این حُزن و اندوه ریشه ای هزارساله در ما دارد که به صورت شکایت از روزگار و گریه و زاری و ناامیدی جلوه نموده. از یک منظر، شعر و ادبیات نمایشگاه این غم است. وقتی گفته: چه کج رفتاری ای چرخ، چه بدکرداری ای چرخ دستش را روی زخم خونچکانِ قرون و اعصارِ ملت گذاشته. این حزن نتیجه شکست و ترس و تحقیر بوده، نوستالژی ویران شدنِ شکوهِ گذشته، احساس عمیق ناکامی و زیستن در خواری و خفت کشی، مجبور بودن در اوضاع ناگوار، نگرانیِ عمیق از آنچه خواهد آمد، فلاکت های پیش رو و چنین چیزهایی همواره با پدران و مادرانِ ما بوده. صوفیان با گریز از عین به فکر دنیاِ ویژه خودشان را ساختند. مولوی چرا می گوید شاد باش؟ شادی گریختن از گذشته و آینده است. کسی که فرحناک است از گذشته و آینده بریده و پروای هیچ کدام را ندارد. شادی همان است که ابن الوقتی معنی می دهد. کسی که در گرو گذشته و آینده است غمگین است. فکر گذشته از دست رفته و نگرانی از آینده نیامده اضطراب آور است. ابن الوقت یعنی آنکه از گذشته و آینده غافل است. این غلفتِ خوبی است. عارف قزوینی دائم در حسرت گذشته و دل نگران آینده بود؛ این است که رنج می کشید. زندگی اش رنج بود. زندگی اش با ترس و رنج و سوءظن آمیخته بود. رنج می کشید؛ زیرا به یاد می آورد که در گذشته چه بوده و حالا نیست؛ و باز رنج می کشید که آینده چه خواهد شد. اندیشیدن به گذشته و آینده سرشت رنج را می سازد، حال ابعاد این رنج می تواند کوچک و یا بزرگ باشد: یک رنج شخصی است یا یک رنج انسانی.

ادبیات و تاریخ ادبیات بی رحمند

می توانیم بگوییم این تصنیف همه زمانی و همه مکانی است؟

باید همواره احتیاط علمی را رعایت کرد. می توان گفت اینکه متنی صد سال بعد از آفریده شدن به ما رسیده و همچنان خواننده دارد و شور می آفریند و لذت هنری ایجاد می نماید یعنی با توفیق همراه بوده. بسیارانی با ضرب و زور انواع و اقسام رسانه ها و بوق و کرناها کوشیدند یک سطرشان در خاطر مردم بماند؛ اما نشد، نماند. کسی چیزی می گوید، چند سال هم معروفیتی کسب می نماید، بعد هم فراموش می گردد. تاریخ و تاریخ ادبیات بی رحمند و بدون کمترین تعارف، آثار مبتذل و تکراری و ناهنرمندانه را جارو می نمایند. خواص و مردم کوچه و بازار این تصنیف را دوست داشته اند و این اقبال عمومی، این تصنیف و ترانه هایی دیگر از عارف و بهار و چندتن دیگر را بر دوشِ خود تا این زمان آورده. این قبیل آثار جزء لاینفک فرهنگ ملی ما شده اند، تاریخ ما شده اند؛ به همین علت فراموش نخواهند شد.

عارف این تصنیف را خودش اجرا نموده؟

بله، اواخر تابستان یا ماه مهر 1290 شمسی / 1329 قمری حزب دمکرات ایران کنسرتی در پارک امین الدوله تهران برگزار کرد، مناسبتش هم شکست محمدعلی شاه از مشروطه خواستار بود. عارف این تصنیف را در این قسمتی از این کنسرت خواند. نسخه هایی از بروشوری که به مناسبت این کنسرت چاپ و توزیع شده بود به جای مانده است.

اولین بار کی خوانده شده؟

سال 1291 شمسی در استودیو کمپانی گرامافون رکورد در لاله زار با صدای زری خانم و تار آرشاک خان روی صفحه سنگی ضبط شده. یک نکته جالب درباره این تصنیف این است که ترجیع یا برگردانش چه کج رفتاری ای چرخ، چه بدکرداری ای چرخ، سرِ کین داری ای چرخ / نه دین داری نه آیین داری (نه آیین داری) ای چرخ در یک تصنیف ملک الشعرای بهار هم آمده.

عارف یا بهار؟!

یعنی چه؟! یعنی سروده بهار است؟

بهار تصنیفی دارد با آگاه دردا که ندیدیم وصالِ رخِ دلدار که برگردانش همین چه کج رفتاری ای چرخ است. زمانی عارف و بهار خیلی به هم نزدیک بودند و دوستی داشتند. کم کم رشته دوستی ها پاره شد و در طول سال ها بارها از خجالت هم درآمدند و به هم بد و بیراه گفتند. این برگردان هم حتماً حاصل روزهای خوشِ همکاریِ عارف و بهار بوده؛ حالا یا اثر طبع هر دوشان بوده، یا اینکه سروده یکی از آن هاست و دیگری هم در تصنیف خودش از آن استفاده نموده. من نظر شخصی خودم را می گویم: به نظرم با روحیاتی که از عارف می شناسیم خیلی بعید است اثر طبع کسی دیگر را به کار خودش وارد کند. حدس من این است که به خاطر معروفیتی که تصنیف عارف داشت، بهار هم تصنیفی ساخته و از آن برگردانِ معروف استفاده نموده است. این با عارفی که من می شناسم سازگارتر می آید.